સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું છે કે ‘કેદીઓને પણ સન્માન સાથે જીવવાનો અધિકાર છે’ અને કેદીઓને આનાથી વંચિત રાખવું સંસ્થાનવાદી અને પૂર્વ-વસાહતી વ્યવસ્થાને પ્રતિબિંબિત કરે છે. ચીફ જસ્ટિસ ડીવાય ચંદ્રચુડ અને જસ્ટિસ જેબી પારડીવાલા અને મનોજ મિશ્રાની બેન્ચે ગુરુવારે આપેલા ઐતિહાસિક ચુકાદામાં આ અવલોકન કર્યું હતું. બેન્ચે કેદીઓ સામે જાતિ આધારિત ભેદભાવ પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો.
બેન્ચે ઉત્તર પ્રદેશ, પશ્ચિમ બંગાળ, મધ્ય પ્રદેશ, આંધ્ર પ્રદેશ, ઓડિશા, કેરળ, મહારાષ્ટ્ર, કર્ણાટક અને હિમાચલ પ્રદેશ સહિત 10 રાજ્યોના કેટલાક વાંધાજનક જેલ મેન્યુઅલ નિયમોને ગેરબંધારણીય ગણાવ્યા હતા. 148 પાનાનો ચુકાદો લખતા, CJI એ કલમ 14 (સમાનતા), 15 (ભેદભાવ પર પ્રતિબંધ), 17 (અસ્પૃશ્યતા નાબૂદી), 21 (જીવનનો અધિકાર અને વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતા) અને 23 (જબરદસ્તી મજૂરી સામેનો અધિકાર) હેઠળ ચુકાદો આપ્યો. બંધારણમાં મૂળભૂત અધિકારોનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.
પોતાના નિર્ણયમાં બેન્ચે કહ્યું કે, ‘કેદીઓને પણ સન્માન સાથે જીવવાનો અધિકાર છે. કેદીઓ માટે આદરનો અભાવ એ વસાહતી અને પૂર્વ-વસાહતી પ્રણાલીનો અવશેષ છે, જ્યાં દમનકારી પ્રણાલીઓ રાજ્યના નિયંત્રણ હેઠળના લોકોને અમાનવીય બનાવવા અને અધોગતિ કરવા માટે બનાવવામાં આવી હતી. પૂર્વ-બંધારણીય યુગની સરમુખત્યારશાહી શાસનો જેલને માત્ર કેદની જગ્યાઓ તરીકે જ નહીં, પણ પ્રભુત્વના સાધનો તરીકે પણ જોતા હતા. કોર્ટે કહ્યું છે કે કેદીઓને પણ સન્માનનો અધિકાર છે.
ચુકાદામાં બંધારણની કલમ 15નો પણ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે, જે જાતિ, ધર્મ, ભાષા વગેરેના આધારે ભેદભાવને પ્રતિબંધિત કરે છે. બેન્ચે કહ્યું કે જો સરકાર જ નાગરિકો સાથે ભેદભાવ કરે છે તો તે સૌથી મોટો ભેદભાવ છે, કારણ કે સરકાર ભેદભાવ દૂર કરે તેવી અપેક્ષા છે.
ખંડપીઠે કહ્યું કે ‘ઈતિહાસમાં આવી ભાવનાઓએ કેટલાક સમુદાયોના નરસંહારને જન્મ આપ્યો છે. ભેદભાવ પણ વ્યક્તિના આત્મસન્માનને ઘટાડે છે. આનાથી લોકોના જૂથ સામે સતત હિંસા થઈ શકે છે. સામાજિક રીતે નબળા વ્યક્તિની સતત ઉપહાસ અથવા અપમાન કરીને પણ ભેદભાવ કરી શકાય છે. તે વ્યક્તિને આઘાત આપી શકે છે અને તેના બાકીના જીવન માટે તેને અસર કરી શકે છે. ભેદભાવમાં હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયેલા સામાજિક જૂથની ઓળખ અથવા અસ્તિત્વને કલંકિત કરવાનો પણ સમાવેશ થાય છે. CJIએ કહ્યું, ‘ભારતના બંધારણના અમલ પહેલા બનેલા ભેદભાવપૂર્ણ કાયદાઓની તપાસ કરીને તેને નાબૂદ કરવા જોઈએ.’ ખંડપીઠે કહ્યું, ‘માનવ ગૌરવ માનવ અસ્તિત્વનો અભિન્ન અંગ છે અને તેનાથી અવિભાજ્ય છે. તે જીવનના અધિકારમાં જ રહેલું છે.
