માત્ર 10 સેકન્ડમાં માટીનું ટેસ્ટિંગ કરતું ભારતનું સૌપ્રથમ AI Soil Analyzer વિકસાવાયું
રિપોર્ટર
હિતેન્દ્ર ગોસાઈ
અમદાવાદ
વિજ્ઞાન-તકનીક સાથે ખેડૂતને ફાયદો પહોંચાડતી શોધ : ISROના નિવૃત્ત વૈજ્ઞાનિકનો અભૂતપૂર્વ અભિગમ
“વિજ્ઞાનિક, મારા ખેડૂત માટે કંઇક કરો…” 2011માં ગુજરાતના તત્કાલીન મુખ્યમંત્રીના શબ્દોએ વૈજ્ઞાનિક મધુકાંત પટેલના જીવનને નવી દિશા આપી. આ ટકોર પછી તેમણે ખેતી માટે ઉપયોગી ટેકનોલોજી વિકસાવવાની દિશામાં સંશોધનની અવિરત યાત્રા શરૂ કરી, જેના પરિણામે આજે માત્ર 10 સેકન્ડમાં માટીનું ચોક્કસ ટેસ્ટિંગ કરતું ડિવાઇસ ભારત માટે નવો માઇલસ્ટોન સાબિત થઈ રહ્યું છે.
ISROમાંથી નિવૃત્તિ લીધા બાદ મધુકાંત પટેલે ખેતી અને ખેતર સંબંધિત સંશોધનમાં પોતાને સમર્પિત કર્યા. તેમની નવીન શોધ — આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ આધારિત સોઇલ એનાલાઇઝર — સ્પેક્ટ્રોસ્કોપીની ટેકનિકનો ઉપયોગ કરીને માત્ર થોડી સેકન્ડોમાં માટીના પોષક તત્ત્વોની માહિતી આપે છે.
હવે ખેડૂતોને સરકારની સોઇલ ટેસ્ટિંગ લેબ સુધી લાંબો સમય રાહ જોવો પડશે નહીં. આ ડિવાઇસ ખેતરમાં જ ઉપયોગ કરી શકાય છે અને માત્ર 10-15 સેકન્ડમાં સોઇલ હેલ્થ રિપોર્ટ આપશે.
પરંપરાગત લેબમાં એક સેમ્પલનું ટેસ્ટિંગ થવામાં ઘણા દિવસો લાગી જતા હતા. જેમાં વેટ કેમેસ્ટ્રી પદ્ધતિ દ્વારા નાઇટ્રોજન, ફોસ્ફરસ, પોટેશિયમ જેવા તત્ત્વો તેમજ માટીની pH, ઇલેક્ટ્રિકલ કંડક્ટિવિટી વગેરે ચકાસવામાં આવતાં. જ્યારે આ ડિવાઇસ અદ્યતન સ્પેક્ટ્રોસ્કોપી અને નાનો ટેકનોલોજી દ્વારા આ તમામ વિશ્લેષણના પરિણામો તરત આપી શકે છે.
મધુકાંત પટેલે જણાવ્યું કે, તેમણે વિકસાવેલા ડિવાઇસમાં નેનો ટેકનોલોજી આધારિત ધાતુના સળિયા હોય છે જે માટીના સંપર્કમાં આવી તેના લક્ષણો માપે છે. સાથે જ, અલ્ટ્રાવાયોલેટ, વિઝિબલ અને ઇન્ફ્રારેડ લાઇટના ઉપયોગથી માટીનું ત્વરિત વિશ્લેષણ થાય છે.
આ ડિવાઇસ માત્ર પોષક તત્ત્વો નહીં પણ હ્યૂમસ, કાર્બનિક તત્ત્વો, અને માટીમાં રહેલા જીવાણુઓ જેવી જૈવિક ઘટકો પણ ઓળખી શકે છે, જે પ્રાકૃતિક ખેતી માટે અત્યંત ઉપયોગી છે. ખાસ કરીને રાઈઝોબિયમ, નાઇટ્રોબેક્ટર, ટ્રાઇકોડેમા જેવી સજીવ ઘટકોની ઉપસ્થિતિ પણ આ ડિવાઇસ ઓળખી શકે છે.
રાજ્ય સરકારે આ ડિવાઇસના કેલિબરેશન માટે સત્તાવાર મંજૂરી આપી છે અને વિવિધ સોઇલ ટેસ્ટિંગ લેબોરેટરીમાંથી માટીના નમૂના મેળવી તેનું પ્રમાણભૂત પરીક્ષણ કરવામાં આવી રહ્યું છે. ટેકનિકલ કેલિબરેશન દ્વારા ડિવાઇસનું મશીન લર્નિંગ પણ સુધરશે અને ભવિષ્યમાં 95 ટકા જેટલી ચોકસાઈથી પરિણામ આપશે.
મધુકાંત પટેલે જણાવ્યું કે, આ ડિવાઇસ 1 લાખથી વધુ સેમ્પલનું ટેસ્ટિંગ કરવા સક્ષમ છે, ત્યાર બાદ તેના સેન્સર અને સળિયાની બદલવાની જરૂર પડે છે. આ ડિવાઇસનો ઉપયોગ કોઈ પણ સામાન્ય ખેડૂત ટોર્ચ જેવી સરળતા સાથે કરી શકે છે.
ISROમાં લાંબા સમય સુધી કામગીરી કર્યા બાદ-now તેઓ કૃષિ, આરોગ્ય અને શિક્ષણ ક્ષેત્રે AI આધારિત સંશોધનમાં સક્રિય છે. મધમાખીના મુડનું વિશ્લેષણ કરવા માઇક્રો ડિવાઇસ વિકસાવવી હોય કે ચામડીના કેન્સર કોષોને ઓળખતી સ્પેક્ટ્રોસ્કોપી પદ્ધતિ — તેમનું દરેક સંશોધન વિજ્ઞાન અને માનવીય હિત વચ્ચેનો પુરાવો છે.
ગુજરાતના ગોંડલમાંથી આવેલા અને અમદાવાદમાં વસવાટ કરતા વૈજ્ઞાનિકે હવે ભારતના ખેડૂતને ટેકનોલોજીના સહારે આગળ વધારવાનું મિશન સ્વીકારી લીધું છે. તેમની શોધ હવે માત્ર એક ડિવાઇસ નથી, પરંતુ કૃષિમાં આત્મનિર્ભરતા તરફનું એક મહત્વપૂર્ણ પગથિયું છે.
